داور نظری اردبیلی*

خط امام : مصرف بی رویه فرآورده های نفتی علی الخصوص بنزین در سالهای گذشته و روند رو به رشد آن نگرانی را تا به این حد افزایش داد که دولت بایستی بجای صادرات نفت خام آن را به مصرف داخلی برساند. نرخ شدت انرژی نیز حاکی از این بود که میزان مصرف انرژی در کشور تناسبی با تولید ناخالص داخلی و روند آن ندارد. لذا دولت جمهوری اسلامی با اتخاذ راهبرد سهمیه بندی بنزین و توسعه جایگاههای CNG از حجم واردات بی رویه بنزین به میزان بسیار زیادی کاسته و ذخیره ارزی ناشی از کاهش واردات را به توسعه صنعت پالایشگاهی و پتروشیمی اختصاص داده است مقاله حاضر در پی اثبات این است که اتخاذ یک راهبرد صحیح در بخش انرژی و یا توجه به بهره وری و اثربخشی هزینه ها چگونه می تواند در توسعه اقتصادی دولت نقش قابل ملاحظه ای داشته باشد.

مقدمه
بنزین، از جمله فراورده‌های انرژی‌زایی می‌باشد که حدود 99٪ آن در بخش حمل و نقل به مصرف رسيده و میزان مصرف اين فرآورده گران قيمت در ايران، طي سالیان گذشته همواره روندی صعودی داشته است.
نگاهی گذرا به تغییرات ایجاد شده در مصرف بنزین از سال 1306 تا 1392، گواه این مساله است که روند مصرف از سال 1350 تابه حال، با شتاب فراوانی در حال افزایش استو مصرف اين فراورده از 8/3 ميليون ليتر (روزانه)در سال 1350، به 6/73 ميليون ليتر در سال 1385 افزايش يافته و این فرآورده براثر اجرای طرح کارت هوشمند سوخت روند منطقی مصرف را طی نموده و در سال 1392 به 68 میلیون لیتر رسیده است.
نمودار زیر روند مصرف را در بازه زمانی پیش از سهمیه بندی بنزین به تصوير درآورده است. در اين نمودار بجز سالهاي 1358لغايت 1361 و بين سالهاي 1364لغايت 1368 و نيز در سال 1374كه مولفه هايي نظير «سهميه بندي» و «افزايش قيمت» منجر به «كاهش» و يا «ثبات» در مصرف گرديده است، در مابقي سالها افزايش بي رويه مصرف همچنان تداوم يافته است.

مهمترين عواملي كه در سالهاي پیش از سهمیه بندی بنزین، افزایش بی‌رویه مصرف بنزین در کشور را موجب گرديده اند- عبارتند از:
• قيمت پايين و غير واقعي
• افزایش تعداد خودروها
• افزایش جمعیت شهری و سطح رفاه عمومي
• افزایش تعداد خودروهای تولیدی با میانگین مصرف سوخت نسبتاً بالا
• وجود تعداد قابل توجهی خودرو فرسوده با نواقص فني
• افزایش مدت انتظار در ترافیکهاي شهري
• افزایش تعداد سفرهای درون و برون شهری
• عدم توسعه متوازن شبكه حمل و نقل عمومي
• عدم بهره‌گیری از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات به منظور ایجاد دولت الکترونیک جهت کاهش سفرهای درون شهری
• افزایش قابل توجه قاچاق بنزین

كليه عوامل ياد شده موجب گردید تا متوسط مصرف بنزین در بهار سال 1386 –در يك ركورد تاريخي- به 78 میلیون لیتر رسيده و البته در سالهاي گذشته نيز بصورت مداوم رشدی حدود 10٪ را تجربه نمايد.
نکته جالب توجه اين است که در بین استان های کشور، استان سیستان و بلوچستان مابین سال‌های 84 و 85 با 8/26 درصد رشد، بیشترین میزان افزایش مصرف را داشته است كه نشان از افزايش قاچاق سوخت در این استان مرزی کشور پیش از سهمیه بندی بنزین دارد.
افزایش مصرف، افزایش واردات
مصرف بالای بنزین در سال‌های پیش از سهمیه بندی بنزین و نيز عدم تكافوي بنزین توليدي پالایشگاه‌های داخل کشوردر قبال ميزان مصرف، موجب گرديده است كه دولت، هر ساله درصد قابل ملاحظه‌ای از مصرف این فراورده را با پرداخت ارز – كه مرتبا در حال افزايش بوده است- از طریق واردات، تامین نمايد.
نمودار زیر نشان می‌دهد که افزایش تولید بنزین در داخل کشور تا سال 85، قابلیت همراهی با میزان رشد مصرف را نداشته و به همین دلیل هر ساله نیاز به واردات بنزین افزایش یافته است.

نمودار زیر روند واردات بنزین در سال‌های 1361 (آغاز واردات بنزین) تا سال 1385 را نشان می‌دهد.

نکته قابل توجه این است که میزان واردات در سال 1361، 2/1 میلیون ليتر در روز بوده است در حالیکه این رقم در سال 1385 به 5/27 میلیون لیتر در روز رسیده (حدوداً 23 برابر) كه در این سال، میزان واردات بنزین، 3/37 درصد از کل مصرف بنزین کشور را تشکیل ‌داده است.
افزایش مصرف، افزایش یارانه بنزین
میزان یارانه تخصیص یافته به بنزین نیز در سال‌های گذشته رشد چشمگیری داشته است تا آنجا که این مبلغ در سال 1385 برابر با 94119 میلیارد ریال (معادل 1/10 میلیارد دلار) بوده است.جدول زیر رتبه‌بندی برخی از استان‌های کشور را براساس بهره مندي هر نفر از یارانه بنزین در سال 1385(پیش از سهمیه بندی بنزین)، نشان می‌دهد:
ردیف نام استان میزان سرانه یارانه بنزین (ريال)
1 تهران 1،541،599
2 اصفهان 1،505،399
3 لرستان 889،004
4 کهکیلویه بویراحمد 1،009،776
5 ایلام 1،045،280

نگاه موشکافانه‌تر به جدول فوق مبین این امر است که اکثر استان‌های محروم کشور از یارانه بسیار کمتری نسبت به سایر استان‌ها دریافت می‌کنند. براساس جدول فوق معین می‌شود که به صورت میانگین یک فرد مقیم در استان تهران حدوداً 50٪ بیش از فردی که در استان ایلام سکونت دارد یارانه بنزین دریافت می‌کند كه این امر نشان از عدم توزیع عادلانه یارانه‌ها در میان اقشار مختلف جامعه دارد.
لازم به ذكر است كه در محدودۀ شهرها نيز توزيع يارانه عادلانه نبوده و بيشترين سهم به مرفهين و دهكهاي بالاي درآمدي مرکز شهر اختصاص مي يابد و خانوارهای پیرامون شهر از این موهبت دولتی بهره ای ندارند.
افزایش مصرف، کاهش بهره‌وری انرژی
نسبت تولید ناخالص داخلی به مقدار مصرف نهایی انرژی، شاخص بهره‌وری انرژی يا کارآیی انرژی نام دارد[1]. این شاخص بیانگر آن است که به ازاء مصرف انرژی معادل با یک بشکه نفت خام مقدار تولید ناخالص داخلی چند هزار ریال بوده است.
نمودار زیر شاخص بهره‌وری انرژی طی سال‌های 1351 تا 1385 را نشان می‌دهد:

همان‌طور که در نمودار فوق مشخص است متأسفانه روند شاخص بهره‌وری انرژی طی 36 سال گذشته، تقریباً همواره سير نزولی داشته به‌طوری که میزان آن از 1893 هزار ریال به ازاء معادل یک بشکه نفت خام در سال 1350، به 489 هزار ریال در سال 1385 کاهش یافته است.
بررسی مقدار نزول این شاخص طی سالیان گذشته نشان می‌دهد که همواره رشد مصرف انرژی بر رشد تولید ناخالص داخلی پیشي داشته و در واقع به ازاء مصرف انرژی بیشتر، تولید ناخالص به مقدار کافی افزایش نیافته است.
بنابراین لزوم استفاده بهتر و کاراتر انرژی علی الخصوص بنزین در کشور و جلوگیری از اتلاف آن، به شدت احساسمی گردید؛ لذا وزارت نفت و شرکتهای ذیربط نظیر شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی ایران دو سیاست ذیل را جهت تقویت شاخص شدت انرژی در دستور کار قرار دادند که در ادامه مقاله حاضر مورد تشریح قرار می گیرد.
نقش سامانه هوشمند سوخت در کاهش مصرف بنزین
به دنبال افزايش بي رويه مصرف فرآورده هاي نفتي خصوصاً بنزين، در بخش¬هاي مختلف حمل ونقل در ابتدای دهه هشتاد و نیز افزایش واردات و ارزبری نامتوازن، ساماندهي مصرف در دستور كار دولتهای هشتم و نهم قرار گرفت.
مصرف روزانه بنزين درسال 1385 روزانه 6/73 ميليون لیتر بوده وروندافزايش سالیانه (حدود 10 درصد درسال ) بدون تردید مصرف این فرآورده را در درسال 1386 به 96/80 ميليون ليتردرروز و در سال 1392 به 137 میلیون لیتر می رسانید (شکل 6- خط نارنجی).
نحوة محاسبة پیش بینیِ مصرف در این مقاله در سالهای 86 به بعد، بدین صورت است که با توجه به افزایش میزان خودروها و الگوی مصرف مردم در سالهای قبل از 1386، در خوش بینانه ترین حالت و با نیم نگاهی به میانگین افزایش سالهای قبل از 1386 ، افزایش 10 درصد در میزان مصرف،برای نمایش میزانِ مصرفِ مورد انتظار برای تامین بنزین در نظر گرفته شده است و همین طور که در شکل شماره 6 نیز بیان گردیده، در صورت عدم سهمیه بندی بنزین، روند صعودی مصرف و واردات در سالهای بعد از 1380 تا 1385 و بعد از آن با مکانیزم پیش بینی با رنگ نارنجی تداوم می یافت.
ظرفیت موجود پالایشگاهها برای تولید داخلی بنزین هم اکنون حدود 55 میلیون لیتر در روز است که حاکی از این واقعیت می باشد که رقم 137 میلیون لیتر مصرف پیش بینی شده در سال 1392(در صورت عدم راه اندازی سامانه هوشمند سوخت) می توانست به فاجعه واردات 82 میلیون لیتر در روز منجر گردد.
راه اندازی سامانه هوشمند سوخت هرچند یک سامانه هدفمند در بالا بردن میزان بهره وری در مصرف بنزین نبوده و مبتنی بر کنترل و ایجاد محدودیت در مصرف انرژی است ولیکن این سامانه درسياست گذاري كلان مديريت مصرف سوخت كشورنقش اساسي داشته است.

دراين سامانه، باايجادبستري مطمئن،امكان عرضه چندنرخي فرآورده بنزین درراستاي اجراي موفق قانون هدفمندسازي يارانه-هافراهم گرديده است و همانطورکه در نمودار شکل 6 با رنگ سبز ترسیم گردیده است توانسته در سال 1386 مصرف را به 64 میلیون لیتر در روز برساند؛ هرچند که وزارت نفت ذخایر استراتژیک خود را برای تامین میزان 80 میلیون لیتر در روز تدارک دیده بود؛ ولیکن سامانه کارت هوشمند سوخت توانست بطور میانگین روزانه 16 میلیون لیتر از واردات جلوگیری نموده و شرایطی فراهم آورد که ارز کشور بجای واردات بنزین جهت توسعه پالایشگاهی در شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی مورد استفاده قرار گیرد.
میزان صرفه جوئی در سالهای بعد از سال 1386 نیز تداوم یافت و در سال 1387 فاصلة میزان مصرف پیش بینی شده با شرایط واقعی توزیع از طریق کارت هوشمند سوخت به میانگین 24 میلیون لیتر در روز رسید که قابل توجه بود. همانطورکه در شکل 6 قابل رویت است سالهای 1388 و 1389 و 1390 و 1391 نیز به ترتیب با صرفه جوئیهایی معادل 34و47و59و64 میلیون لیتر در روز مواجه گردیده و در سال گذشته(1392)روزانه بطور میانگین 69 میلیون لیتر کاهش مصرف براثر استفاده از کارت هوشمند سوخت به ثبت رسید[2].
کاهش مصرف= کاهش واردات= امکان توسعه اقتصادی و فعالیتهای زیر بنایی
نمودار مصرف بنزين در 8 سال اخير

نمودار مصرف بنزين در 8 سال اخير نشان مي دهد با اجراي موفق سامانه هوشمند سوخت مصرف بنزين كاهش محسوسي پيدا كرده به نحوي كه از ميزان 6/73 ميليون ليتر در سال 1385 به 3/68 ميليون ليتر در سال1392رسيده است.

نقش CNG یا گاز طبیعی فشرده بر کاهش مصرف بنزین
گاز طبیعی فشرده CNG و نیز گاز مایع LNG یکی از منابع رقیب برای بنزین بشمار میآیندولیکن از آنجائیکه قیمت LNG از قیمت بنزین بالاتر است لذا جایگزین خوبی برای بنزین مصرفی بشمار نمی آید . اما در مقابل از آنجائیکه ایران دارای دومین ذخیره گاز طبیعی جهان است و کشور ما سرشار از منابع گاز طبیعی است لذا مصرف گاز طبیعی در خودروها به عنوان جایگزین بنزین از اهمیت استراتژیک در سالهای گذشته برای وزارت نفت برخوردار بوده است؛ چرا که واقعیت این است که همانند کارت هوشمند سوخت، افزایش در مصرف CNG برابر است با کاهش واردات بنزین و در نهایت توسعه اقتصادی کشور.
برخی از محققین صنعت نفت محاسبات انجام پذیرفته در بخش پیشین که مبتنی بر برآورد میزان مصرف واقعی و مصرف پیش بینی شده در بخش بازرگانی وزارت نفت بوده است را برای اثبات میزان کارائی کارت هوشمند سوخت در جلوگیری از واردات بنزین را واقعی نمی دانند و معتقد هستند که سهمی از منحنی صعودی پیش بینی مصرف (خط نارنجی) مربوط به راه اندازی طرح کارت هوشمند سوخت نبوده و براثر توسعه جایگاههای CNGبه وقوع پیوسته است و در پی آن هستند تا در میزان صرفه جوئی بعمل آمده در کشور در سالهای گذشته، میزان نقش این دو سیاست (توسعه سامانه کارت هوشمند سوخت و توسعه جایگاههای CNG )را از همدیگر تفکیک نمایند.
به عبارت دیگر هر آنچه در بخش پیشین به عنوان کاهش مصرف و واردات در سالهای 1386 تا 1392 به تصویر درآمد جملگی مرهون کنترل مصرف از طریق کارت هوشمند سوخت نیست چرا که برخی از دارندگان خودرو بار مصرف خود را به بخش CNG منتقل نموده و وزارت نقت را از واردات بی رویه بنزین رهانیده اند. بدین منظور روند مصرف CNG در سالهای پیش از سهمیه بندی مورد محاسبه قرار گرفته و میزان هجوم خودروها به جایگاههای CNG بعد از پدیدة سهمیه بندی و میزان افزایش مصرف آنها مورد محاسبه قرار گرفته و در شکل 6 با خط آبی درج گردیده است . به عبارت دیگر در شکل 6 فاصله بین خط نارنجی تا خط آبی میزان اثرگذاری توسعه جایگاههای CNG در کاهش ارزبری و کاهش واردات بنزین را نشان داده و فاصله بین خط آبی تا خط سبز میزان کارائی کارت هوشمند سوخت در کاستن از واردات را به نمایش درآورده است .تفاوت این دو سیاست در نمودار 6 حاکی از این واقعیت است که توسعه سامانه هوشمند سوخت بیش از 5 برابر بیشتر از توسعه CNG در کاهش واردات نقش داشته است.
نقش کاهش مصرف بنزین در توسعه اقتصادی دولت
در میان استراتژی های توسعه اقتصادی مرسوم در دنیا کشور ایران استراتژی توسعه طلای سیاه یا استراتژی توسعه براساس زیرساخت منبع خداددی انرژی یعنی نفت را دنبال نموده است.به عبارت دیگر نفت سیاه در ایران موتور محرک توسعه است و میتواند با ورود به پالایشگاه ها و پتروشیمی منجر به توسعة اقتصادی پایدار گردد.
یکی از مولفه هایی که در سالهای گذشته در توسعه اقتصادی ایران اسلامی نقش داشته این است که شرکت ملی پالایش وپخش با تدوین یک راهبرد صحیح به نام توسعه سامانه هوشمند سوخت و توسعه جایگاههای CNGتوانسته است بخشی از سرمایه گذاری اولیه برای توسعه پالایشگاها را از مسیر کاهش واردات بدست آورد. این شرکت، با اجرای راهبردهای فوق تا به امروز و در طول7 سال معادل 2463 روز به میزان 000/000/000/57 دلار صرفه جوئی از محل اجرای سامانه هوشمند سوخت و 000/000/000/23 دلار صرفه جوئی از محل توسعه مجاری عرضه گاز طبیعی CNGرا با موفقیت به ثمر رسانیده و توانسته است بدون سرمایه گذاری خارجی برنامه های توسعه پالایشگاه ها را دنبال نماید[3].
نتیجه گیری
شرکت ملی پخش با راه اندازی سامانه هوشمند سوخت و توسعه جایگاههای CNG توانسته است به میزان 80 میلیارد دلار صرفه جوئی ارزی داشته و هزینه سرمایه گذاریهای خود را در توسعة اقتصادیِ مبتنی بر نفت، نه از محل فاینانس یا سایر الگوهای سرمایه گذاری بلکه از محل اتخاذ راهبرد مناسب در مصرف بنزین تامین نماید.
قابل ذکر است که توسعه جایگاههای CNGعمدتا توسط بخش خصوصی و با حمایت و هدایت شرکت ملی پخش انجام پذیرفته و سامانه هوشمند سوخت نیز با هزینه ای بالغ بر 100 میلیون دلار به بهره برداری رسیده است.
مقاله حاضر در پی اثبات این است که اتخاذ یک راهبرد صحیح و یا توجه به بهره وری و اثربخشی هزینه ها چگونه می تواند در توسعه اقتصادی دولت نقش قابل ملاحظه ای داشته باشد لذا ادعای نگارنده این است که توزیع هدفمند گازوئیل و برق و گاز در سالهای آتی(همانند بنزین) می تواند کشور را از هرگونه سرمایه گذاری خارجی در توسعه اقتصادی بی نیاز گردانده و رشد اقتصادی قابل قبول و سرمایه گذرای مضاعف در صنعت نفت را در کشور رقم زند.

منابع و ماخذ
1- بهره وری و شدت انرژی در ایران و جهان، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، دایره نیرو، 1389
2- نگاهی به طرح سامانه هوشمند سوخت، مولف داور نظری-سیدناصر سجادی، انتشارات مشعل،1393
3- عوامل کلیدی موفقیت سامانه هوشمند سوخت، یازدهمین کنفرانس بین المللی مدیریت پروژه ، 1392

3Energy Intensity

4 بدلیل افزایش حدود چهار میلیون خودرو و موتور سیکلت در سال در کشور و نیز فقدان زیرساخت های حمل و نقل عمومی، پیش بینی حدود 10 درصد افزایش در سال طبیعی می باشد

5جزئیات در گزارش های داخلی شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی ایران موجود است

………………………………………………………………………………………………………………………………….

کارشناس ارشد مدیریت انرژی مرکز فناوریهای پیشرفته دانشگاه صنعتی شریف*