اوضاع دگرگون و متحول شده امت اسلامی در دوران خلافت زمامداران جور جامعه را به سمت و سوی جاهلیت سوق داده بود تا جایی‌که ارزش‌ها و ملاک‌های مهم انسانی که میراثی ماندگار از سوی پیامبر اکرم(ص) بود در جامعه اسلامی آن زمان کم نور شده و جاهلان فرصتی یافته بودند تا در اجرای احکام دین جولان دهند. امام حسین(ع) که میراث دار سنت الهی و حقانیت خلقت هستی بودند به عنوان پاسدار این میراث کهن برای احیای دین و اصلاح جامعه همراه خانواده خود واقعه‌ای را در کل تاریخ رقم زدند تا درس و پیامی مهم از زندگی را به انسان‌های عصر یادآوری کنند و چه مردانه و جسورانه قدم به میدان مبارزه حق علیه باطل گذاشتند و با بذل خون خود و یاران‌شان درسی عظیم را جهانی کردند. با دکتر علی سروری مجد استادیار پژوهشگاه فرهنگ ،هنر و ارتباطات در خصوص واکاوی نهضت عاشورا و نقش عاشورا در زندگی کنونی و هدفی که امام حسین(ع) در آن قیام دنبال کرده‌اند به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم.

نهضت عاشورا چه فلسفه و هدفی را در پیش داشت؟
امام حسین(ع) در یکی از فرمایشات شان که در کتاب <مثیر الاحزان> اثر ابن نما حلی و جعفر بن محمد نقل شده است، می‌فرمایند: < أنا قتیل العبره، لا یذکرنی مؤمن إلّا بکى ما خرجت أشرا و لا بطرا و لا ظالما و لا مفسدا و إنّما خرجت لطلب‏ الإصلاح‏ فی أمّه جدّی رسول اللّه صلّ اللّه علیه و آله.» من از روی ظلم، فساد، تباهی و دنیا طلبی قیام نکرده ام و از مکه به سوی عراق حرکت نکرده ام، بلکه از این مکان خارج شدم برای طلب اصلاح امت جدم رسول الله. ‌انحرافات و کجروی‌هایی در ساختار امت پیش آمد که من ناچار شدم قیام کنم. از زمانی که حکومت به دست دیگران افتاد و دنیا‌طلبی باعث شد که ساختار حکومت شکل دیگری به خود گیرد و علاوه بر آن احکام اسلام اجرا نشود و احکام جدیدی بدعت گذاشته شود در دین حتی نحوه وضو گرفتن، نحوه اذان گفتن و… تغییر کرده بود و اوضاع جامعه به هم ریخته بود و آن عدالت اجتماعی،‌سیاسی، فرهنگی و اقتصادی مورد نظر اسلام از بین رفته بود و با توجه به اینکه در دوران امام حسن(ع) جریان صلح تحمیلی پیش آمده بود از این رو فرصتی صورت نگرفت برای اینکه آنچه که مورد نظر خدا و پیامبر(ص) بود اجرا شود و حکومتی که پیامبر(ص) پیام گذاری کرده بودند، ادامه پیدا کند. از این رو امام حسین(ع) برای اصلاح ساختار قدم به این میدان گذاشتند و این امر جز با قیام امکان پذیر نبود.
یزید و اطرافیانش منکر اهل وحی بودند و به صورت علنی در جامعه به فسق و فجور می‌پرداختند و جامعه را به سمت جاهلیت سوق داده بودند. از سوی دیگر صحابه پیامبر(ص) بتدریج از دنیا می‌رفتند و معارف و احکام اسلام تبیین و اجرا نمی‌شد از این رو امام حسین(ع) فرصت را مغتنم شمردند و چاره‌ای نبود جز بذل جان پاک،‌مقدس و مطهرشان لذا در این راه از جان و مال خود به‌خاطر حفظ اصل اسلام گذشتند.
امام حسین(ع) در دوران خود چطور فرهنگ نوعدوستی و کمک به دیگران را ترویج می‌کردند؟
امام حسین(ع) جانشین برادرشان امام حسن(ع) بودند که ایشان کریم اهل بیت نامیده شده‌اند و پدرشان به ابوتراب معروف بودند. حضرت علی(ع) در راه خدا مجاهدت کرده و در خدمت به خلق بودند. این بزرگوار بسیار اهل عبادت، تواضع و همنشینی با توده مردم و فقرا بودند. امام حسین(ع) چون ادامه دهنده راه پدر بزرگوارشان بودند مانند ایشان در خدمت خلق بودند و برای افزایش آگاهی، علم و عقل مردم در حد ظرفیت خود برای ریشه کن کردن فقر تلاش می‌کردند و سیره عملی پدرشان را در پیش گرفته بودند.از سوی دیگر نیز امام حسین(ع) جانشین پیامبر(ص) بودند و پیامبر(ص) شخصیتی کاملاً مردمی و متواضع داشتند و در میان مردم می‌نشستند و با مردم معاشرت داشتند و کاملاً یک مشی متواضعانه در خدمت خلق داشتند. به مردم رسیدگی می‌کردند و در جهت رشد و شکوفایی علمی و عقلی مردم تلاش می‌کردند و همین اهتمام به خلق و رسیدگی به خلق و عدالت ورزی بود که باعث شد مردم شیفته اسلام و آل رسول(ص) شوند و در واقعه عاشورا خود را نشان دادند. چون اصحاب با وفا طعم شیرین اسلام را چشیده بودند به همین خاطر عاشقانه و عاقلانه در این واقعه مهم تاریخ حضرت را یاری کردند.
با توجه به اینکه امام حسین(ع) با مردم و در میان مردم زندگی می‌کردند از معاشرت با مردم چه پیام و درسی به جامعه می‌دادند؟
یکی از اهداف بلند و مهم ائمه معصومین(ع) شکوفایی عقل آنها است که بدانند از کجا آمده‌اند،‌چرا آمده‌اند و به کجا خواهند رفت. امام علی(ع) در نهج البلاغه می‌فرماید: انبیا آمدند تا دفینه‌های عقول مردم را شکوفا کنند و آنان را به میثاق‌های فطری‌شان بازگردانند. زیرا فطرت انسان‌ها خداجو و خداخواه است اما نیاز به رشد و تربیت دارد. لذا امام حسین(ع) به‌عنوان جانشین پیامبر اکرم(ص) درصدد رشد و شکوفایی عقلی مردم بودند.
با توجه به ماهیت نهضت عاشورا خط مشی ایشان دارای چه ابعادی بود ؟
امام حسین(ع) خط مشی شان کاملاً در این مسیر روشن بود که قصد داشتند فرمایشات قرآن و رسول خدا(ص) را در میان مردم احیا کنند. آنچه را فراموش شده و به انحراف رفته و بدعت گذاری شده بود از دین بزدایند و تمام تلاش خود را می‌کردند تا به معارف و احکام قرآن و‌عترت عمل شود. از این رو فرموده‌اند: من به دنبال جاه، ‌مقام و پست نبوده‌ام و به دنبال پیاده کردن احکام قرآن هستم. بنابراین در یک نتیجه‌گیری کلی می‌توان ابعاد مختلفی را از این خط فکری به دست آورد. احیای دین، مبارزه کردن با انحرافات، اجرای عدالت در همه ابعاد سیاسی، ‌اقتصادی،‌اجتماعی، فرهنگی و رشد و شکوفایی عقلی و علمی مردم و هدایت آنها به سوی اهداف متعالی انسانیت و اسلام از جمله اهداف فکری و ذهنی این امام وارسته(ع) بود.
احیای فرهنگ تعاون چقدر در قیام عاشورا به چشم می‌خورد و با توجه به اینکه همدلی و همراهی دو پیام بزرگ حسینی است چگونه این پیام را در جامعه کنونی بین مردم می‌توان تشریح کرد ؟
یکی از مهم‌ترین اهداف متعالی امام حسین(ع) که در فرمایشات شان توصیه می‌کردند احیای اسلام و مبارزه‌ با فساد آن دوران بود از این رو برای احیای دین خدا، اصلاح جامعه و انتشار اخلاق و معنویت تلاش کردند.
لذا فرمودند: این مسیری که قرار است پیموده شود مسیر ساده‌ای نیست و با توجه به اینکه همه یاران‌شان می‌دانستند که آخر این راه جز‌ شهادت نیست ایشان را تنها نگذاشته و با امام(ع) همگام شدند. برخی از افراد قبل از واقعه عاشورا به امام حسین(ع) می‌گفتند در میدان جنگ و مبارزه چرا خواهر و برادر، همسر و فرزندان را همراه کرده‌اید در پاسخ به این افراد همسر،‌فرزندان و حضرت زینب(س) می‌گفتند: ما اگر او زنده باشد با او هستیم و اگر از دنیا برود و شهید شود باز هم همراه او خواهیم بود و هیچ وقت حسین(ع) را تنها نمی‌گذاریم. بنابراین،‌این اتفاق نشان دهنده این است که امام حسین(ع) با تمام وجود یک گروهی را برای دفاع از حق فراهم کرده بودند. در واقعه عاشورا مردان وقتی به میدان جنگ رفتند و با آن رشادت‌ها شهید شدند پس ازعاشورا زنان حقایق را بازگو کردند و وظیفه شان انتشار این حقایق در جامعه بود، چون این هدف روشن و معین بود انگیزه جدی برای رسیدن به این هدف و تحقق این انگیزه وجود داشت. یک عنصر بسیار مهم دیگر که در این میان به چشم می‌خورد عنصر ایثار و تعاون بود. با همدلی و همراهی و از خود گذشتگی از مال و جان همه وجودشان را برای رسیدن به آن هدف متعالی در طبق اخلاص گذاشتند.
مهم‌ترین پیامی که از سیره آن حضرت(ع) می‌توان گرفت ؟
زیارتی در کتاب المزار الکبیر (ابن المشهدی) است که در آن زیارت به امام حسین(ع) خطاب می‌شود:‌<“اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْهَدُ أَنَّ هَذَا الْقَبْرَ قَبْرُ حَبِیبِکَ وَ صَفْوَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ، الْفَائِزِ بِکَرَامَتِکَ، أَکْرَمْتَهُ بِالشَّهَادَه وَ أَعْطَیْتَهُ مَوَارِیثَ الْأَنْبِیَاءِ، وَ جَعَلْتَهُ حُجَّه لَکَ عَلَى خَلْقِکَ، فَأَعْذَرَ فِی الدَّعْوَه، وَ بَذَلَ‏ مُهْجَتَهُ‏ فِیکَ‏ لِیَسْتَنْقِذَ عِبَادَکَ مِنَ الضَّلَالَه وَ الْجَهَالَه وَ الْعَمَى وَ الشَّکِّ وَ الِارْتِیَابِ، إِلَى بَابِ الْهُدَى وَ الرَّشَادِ.” شهادت می‌دهم که این قبر مطهر،‌قبر حبیب تو و برگزیده تو است. در میان خلق‌تو کسی که به کرامت تو رستگار شده است او را با شهادت گرامی و بزرگ
داشته ای،‌میراث انبیا(ع) را به او عطا کرده‌ای.» از این زیارت می‌توان به این نتیجه دست یافت که میراث انبیا(ع) به این امام بزرگوار(ع) رسیده است و آن چیزی جز علم و حکمت نبود که به امام حسین(ع) رسید، آن چنان که در زیارت وارث می‌خوانیم همه خصوصیاتی که انبیای بزرگ داشتند به امام حسین(ع) ارث رسیده بود و همه این ویژگی‌ها در شخصیت ایشان متبلور شده بود. در این راستا نیز آمده است خدایا امام حسین(ع) را حجت بر حق قرار دادید. او نشانه روشنی است که ناگزیریم همان راه را برویم از این رو خداوند می‌خواهد که انسان‌ها نیز این راه و هدف را در پیش بگیرند زیرا امام حسین(ع) یک شاخص و الگو بودند که همه انسان‌ها باید این راه را در پیش بگیرند.
امام حسین(ع) شخصیتی بودند که خون خود را در راه خدا بذل کردند تا امت از نادانی‌ها، کوری و از هرگونه شک و دودلی،‌تردید و ابهاماتی که برای مردم وجود داشت به سوی هدایت و رشد حرکت کنند.
از این رو این امام بزرگوار(ع) در طول حیات خود نه تنها برای مردم دوره خویش، بلکه برای کل تاریخ در همان دوره مسیر را روشن کردند که کدام مسیر افراد را به سوی روشنی هدایت می‌کند و کدام مسیر،‌مسیر گمراهی است. بنابراین جان خود را فدا کردند اما مسیر انسانیت را به سوی خداوند روشن کردند. این پیام مهم‌ترین پیام قیام عاشورا بود که امام حسین(ع) در آن حرکت و به‌زیباترین شکل ترسیم کردند.
زیباترین و عمیق‌ترین مفهومی که آن امام در زندگی بر آن تأکید داشتند، چه بوده است ؟
در کتاب بحار الأنوار آمده که آن حضرت می‌فرمایند: “اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ مَا کَانَ مِنَّا تَنَافُساً فِی سُلْطَانٍ وَ لَا الْتِمَاساً مِنْ‏فُضُولِ الْحُطَامِ وَ لَکِنْ لِنُرِیَ الْمَعَالِمَ مِنْ دِینِکَ وَ نُظْهِرَ الْإِصْلَاحَ فِی بِلَادِکَ وَ یَأْمَنَ‏ الْمَظْلُومُونَ‏ مِنْ عِبَادِکَ وَ یُعْمَلَ بِفَرَائِضِکَ وَ سُنَّتِکَ وَ أَحْکَامِکَ فَإِنَّکُمْ إِلَّا تَنْصُرُونَا وَ تُنْصِفُونَا قَوِیَ الظَّلَمَه عَلَیْکُمْ وَ عَمِلُوا فِی إِطْفَاءِ نُورِ نَبِیِّکُمْ وَ حَسْبُنَا اللَّهُ‏ وَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنا وَ إِلَیْهِ أَنَبْنَا وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ “ «‌خدایا تو می‌دانی که ما به دنبال جاه طلبی نیستیم، من به زینت‌های بی خودی دنیا که در حقیقت بی‌ارزش هستند و خود را زیبا جلوه می‌دهند و
نابود‌شدنی اند و ارزش دلبستگی ندارند دل نبسته‌ام.» ایشان قصد داشتند اصلاح ایجاد کنند تا در همه سرزمین‌ها مظلومان در امنیت به سر ببرند و می‌خواستند به واجبات خدا و سنت‌های توصیه شده از سوی پیامبر(ص) عمل کنند. تلاش امام(ع) برای احیای دین است. از این رو از مهم‌ترین اهداف امام(ع) اصلاح سرزمین‌ها،‌امنیت مظلومان و عمل به واجبات و احکام خدا و رسول‌الله(ص) است که این مقوله‌ها شاخص روشنی است که به دنبال چه بودند.
اگر بخواهیم ضرورت‌هایی از مکتب حسینی که در زندگی کنونی مان از آن غافل مانده ایم تشریح کنید بر چه اصول و نکاتی تأکید می‌کنید؟
امروزه در زندگی کنونی مان از عمل به دین غافل مانده ایم. همچنین عمل کردن به احکام دینی نیز مهم‌ترین نکته است زیرا خیلی از افراد آموزه‌های دین را می‌شناسند اما عمل به آن است که مهم به نظر می‌رسد. اگر انسان‌ها به این فکر کنند که امام حسین(ع) قصد داشته تا دین را در جامعه پیاده کند به آن توجه کرده و از آن غافل نمی‌مانند.
بزرگترین دغدغه امام حسین(ع) که در زندگی به آن سفارش اکید فرموده‌اند چه بوده است؟
احیای دین، برپایی عدالت، امنیت و اصلاح جامعه.

مهدیه شایگان/شرق