ماندانا ملاعلی صدای کوبه طبل‌ها و کوس‌ها چنان لرزه به دل می‌اندازد که اضطراب حادثه‌ای سهمگین دوباره در تو تازه می‌شود.ناله نی و شیپور بوق عزاداران نیز انگار با ضجه‌های دلت همخوان است. ضجه موره «مور» و ناله حزن آلود «مارضای» به تو می‌گوید که دیر آمده‌ای و صدها سال دیر‌تر از آن به دنیا […]
ماندانا ملاعلی
صدای کوبه طبل‌ها و کوس‌ها چنان لرزه به دل می‌اندازد که اضطراب حادثه‌ای سهمگین دوباره در تو تازه می‌شود.ناله نی و شیپور بوق عزاداران نیز انگار با ضجه‌های دلت همخوان است. ضجه موره «مور» و ناله حزن آلود «مارضای» به تو می‌گوید که دیر آمده‌ای و صدها سال دیر‌تر از آن به دنیا آمده‌ای که بتوانی در خیل جانبازان حسین(ع) داخل شوی و اکنون فقط حزن و حسرت و بار سنگین مسئولیت بردوشت مانده است. مسئولیت واگویه کردن همه رسالت و شهادتی که در دشت خونین کربلا رقم خورد. مسئولیتی که زینب با دلی شرحه شرحه به دوش کشید و به تمام نسل‌ها رساند. مویه زاری‌های محرم و «سوگینه»های این ایام برنامه تأثیر‌گذاری را رقم زده است که چندی پیش در ایام سوگواری سالار شهیدان در فرهنگسرای فردوس منطقه 5 کلید خورد.
الحان آشنا
برنامه سوگواره‌های آیینی در فرهنگسرای فردوس پس از قرائت قرآن با صوت قاری محقق، رضوانپور آغاز می‌شود. صوتی آشنا و در عین حال غریب که گوشنواز است و عجیب. او قرآن را به لحن «طبری» قرائت می‌کند که چقدر دلنشین و حزین است.
بعد از این قرائت مجری برنامه می‌گوید که این لحن غریبه ولی آشنا صوتی بوده است به لحن ایران باستان مربوط به زمانی که قرآن با الحان بومی قرائت می‌شد و چه حیف که این صوت به دست فراموشی سپرده شده است.
مراسم کتل بندون
اجرای نمادین «کتل»، آیین سوگواری ایل بختیاری نخستین بخش برنامه بود. در این بخش به صورت نمادین با کتل بندی اسب و اجرای نمایش آیینی توسط استاد سبزعلی خجسته، مردم با شیوه سوگواری ایل بختیاری آشنا شدند. محققان براساس متون باستانی از جمله شاهنامه، این آیین را جزو کهن‌ترین آیین‌های سوگ در ایران می‌دانند. برخی هم این آیین را مربوط به سوگ سیاوش و جزئی از آیین سووشون به شمار می‌آورند.
این آیین هنوز در طوایف لرنشین بویژه در بین بختیاری‌ها در مراسم سوگ دلاوران و جوانان و برخی روستاها در روز عاشورا در مراسم سوگواری سالار شهیدان اجرا می‌شود.
اسبی را به میدانگاه آورده با پارچه‌ای سیاه روی آن را می‌پوشانند و با پارچه‌های رنگی گردن او را آذین بسته، آینه‌ای را روی چشم چپ اسب می‌بندند. در این مراسم روز عاشورا، ابزار و وسایل تعزیه را بر اسب حمایل می‌کردند اما هرگاه دلاوری از ایل، دار فانی را وداع می‌گفت وسایل رزمش را بر اسب حمایل می‌کردند. کرنا نوازان هم «چپی» می‌نواختند.
شبیه خوانی یا تعزیه
تعزیه، نمایشی آهنگین و سوگوارانه است که به عقیده محققان در اواخر دوران زندیه شکل گرفته و امروزه یکی از پر مخاطب‌ترین نمایشهای مردمی به حساب می‌آید. در این مراسم گروه شبیه‌خوانان تهران، گروه برگزیده کشوری در اجرای تعزیه به سرپرستی استاد معینی، شبیه‌خوانی حضرت علی اکبر را اجرا می‌کنند و صحرای کربلا را تا سالن فرهنگسرا وسعت می‌دهند و تا به خود بیاییم با نمایش یکی شده‌ایم. در این نمایش مذهبی و شیعی، بخشی از حوادث مربوط به پیامبران، امامان و اولیا، خصوصاً حوادث دشت کربلا و نحوه شهادت و سرنوشت بازماندگان این وقایع بیان می‌شود.
چاووش‌خوانی
چاووش‌خوانان سوگوار لر در لباسهای محلی خود ما را به داخل ایل و طایفه خود فرا می‌خوانند. جایی که آیین‌های سوگواری این قوم کهن برگزار می‌شود.
چاووش خوانی نوعی آواز است که از درونمایه کاملاً مذهبی برخوردار است. در گذشته هرگاه قافله‌ای جهت زیارت خانه خدا، کربلا یا مشهد مقدس راهی می‌شد، قبل از شروع مراسم تعزیه، چاووش‌خوانان با در دست داشتن بیرق سبز یا علم، مردم را جهت بدرقه زوار، یا تماشای مراسم تعزیه خوانی در تکایا فرا می‌خواندند.
پرده خوانی (شمایل خوانی)
پرده خوانی محمدرضا معجونی، مرشد و پرده‌خوان پیشکسوت، یکی از بخشهای دیدنی این برنامه آیینی بود. او با ظاهری چون دراویش و نقالان قدیم و چوبدستی خاص به وقایع روز عاشورا که در پرده نقش بسته است اشاره می‌کند و با کمک فن قصه گویی و مرثیه‌ها و اشعار، به شرح واقعه پرداخت. پرده‌خوانی یا شمایل خوانی یکی از کهن‌ترین مراسم نقالی در ایران است. پرده‌ای که بر آن نقاش، نقش‌های خیالی را بر اساس داستان‌های اساطیری، خاطره‌ها یا وقایع تاریخی نقاشی می‌کرد. در برخی موارد نقال همراه با تعاریف خود در خلق لحظات محزون آوازهای غم انگیزی می‌خواند که بیشتر شبیه به روضه بود.
مراسم آیینی سنج و دمام
وقتی سنج و دمام نوازان که از بوشهر تا تهران رنج سفر را به خود هموار کرده‌اند تا آیین‌های سوگواری دیار خود را به مردم بشناسانند، با نوای تکان دهنده خود سالن را طی می‌کنند همه حضار سالن نیم‌خیز از جای خود برخاسته‌اند که ببینند نوازندگان این شور و نوا چگونه می‌نوازند. شور و هیجان است که در بین جمعیت موج می‌زند. در گذشته برای جمع‌آوری عزاداران و سینه زنان بعد از ذکر و روضه و زیارتنامه و قبل از سینه زنی مراسم سنج و دمام اجرا می‌شده‌است.
هنگام نواختن سنج و دمام در روحیه فرد شنونده، حس عجیبی ایجاد می‌شود به طوری که احساس می‌کند می‌تواند یک تنه به لشکر بزند و انتقام خون قاتلان اهل بیت را بگیرد. این حس و حال هنگام ورود دمام نوازان در سالن نیز به وجود می‌آید. این مراسم یکی از با شکوه‌ترین و پر شور‌ترین مراسم سوگ در ایران به شمار می‌آید.
مراسمی که متأثر از احساسات پاک و شور حسینی است که مردم را در عزای سالار شهیدان در بر می‌گیرد. دمام، سازی است پوستی و استوانه‌ای شکل از جنس فلز که دو طرف آن را با پوست پوشانده‌اند. دمام نوازان، گاهی با چوب نخل و گاهی هم با دست بر آن می‌کوبند. ساز دیگری که در ترکیب این مراسم قرار می‌گیرد، سنج است و ساز دیگری که این ترکیب را کامل می‌کند شاخ یا بوق نام دارد. در مراسم سنج و دمام، ریتم‌های متنوعی به کار می‌برند. این مراسم بیشتر در استان بوشهر و خوزستان اجرا می‌شود. وقتی دمام نوازان بوشهری می‌نوازند انگار با دمام یکی می‌شوند و چنان همه بدنشان در نواختن دمام شرکت دارد که انگار خود با ساز یکی شده‌اند. در سواحل جنوبی کشور حتی صدها سال قبل مرسوم بوده است که وقتی کسی در دریا غرق می‌شد در کنار دریا آنقدر سنج و دمام می‌نواختند تا غریق روی آب بیاید و دریا جسد او را به خانواده‌اش پس دهد. اکنون دهه اول محرم برای سوگواری سالار شهیدان و همراهان وفادارش گوش شهر پر از آوای سنج و دمام می‌شود.
سوگینه کردی
در کرمانشاه برخی از مقام‌خوانان در ایام سوگواری علاوه بر نوحه‌های رایج، آوازهای سوگ کهن قومی خود را نیز می‌خوانند مانند پا موری. در این مراسم آیینی نیز سیاوش یادگاری، مور خوان برجسته کرد با ذکر و مور‌خوانی در سوگ سردار شهیدان می‌نشیند.
ناله مور و آوای تنبور یادگاری چنان حزین است که بی‌اینکه بدانی چه می‌گوید می‌دانی می‌موید و می‌نالد و حسین(ع) را به آوای حزین و پر حسرتی صدا می‌کند و تنبورش نیز در این سوگواری با او همراه است.
با ناله‌های یادگاری به بالین شهدای کربلا می‌رویم و پیکر پاک صد چاکشان را با اشک می‌شوییم.
مور از کهن‌ترین آوازهای سوگ در میان لرها و لک‌ها محسوب می‌شود.
این سوگواره‌های آیینی با سوگینه خراسان با لحنی بسیار دلنشین و محزون بر اساس آوازهای خراسان شمالی ادامه می‌یابد.
سوگ‌های بویر احمدی و استان فارس و نیز شروه بوشهر و آواهای سوگ آذری، گیلی و مازندرانی و گاه گریو خوانی بختیاری نیز از بخشهای دیگر این سوگواره آیینی است که در کوچه و خیابان‌های محله فردوس سه روز طنین‌انداز شد.
مراسم شاخسین واخسین
این مراسم در استان آذربایجان شرقی اجرا می‌شود. آیین ورزان کفن پوش، چوب‌های بلند در دست داشته و طی حرکاتی منظم و هماهنگ با طبل با جملاتی سرخوان را همراهی می‌کنند. شور و هیجانی که آیین ورز را در بر می‌گیرد، آنچنان بوده که هر رهگذری را به مشارکت فرا می‌خواند. عزاداران در این مراسم خود را آماده قربانی شدن کرده و تا آخرین توان این مراسم را ادامه می‌دهند. در این سوگواره، آیین ورزان روستای علی شاه از توابع شهرستان شبستر به اجرای مراسم می‌پردازند. بدین گونه که سرخوان اشعاری را می‌خواند و آیین‌ورزان با ذکر یا علی جواب می‌دهند.
مراسم چاق چاقو
این مراسم از رایج‌ترین نمونه‌های عزاداری در ایران محسوب می‌شود که اجرای آن امروزه منسوخ شده است و در سایر مناطق به نامهای کرب زنی و چوب زنی می‌شناسند.
این مراسم به شکل کاملاً اصیل و توسط افرادی مسن همه سال اجرا می‌شود. بدین گونه که سر خوان اشعاری را می‌خواند و
آیین ورزان با ذکر یا علی جواب می‌دهند.
مارضای
آوازی است بسیار حزین که در استان خوزستان در شهرهای شوشتر و دزفول رواج دارد و دارای یک حالت خاص است که در
4 مایه شور، ماهور، شوره عربی و سه گاه اجرا می‌شود.
مارش عزا(هم‌نوازی طبل و شیپور و قره نی)
مارش‌های عزا در مراسم تعزیه خوانی، ملودی نوحه‌ها و نیز پیش خوانی‌ها قبل از شروع مجلس تعزیه به عنوان پیش نوازی اجرا می‌کنند. این قطعات بر اساس مجلسی که آن روز اجرا خواهد شد، انتخاب می‌شود. «سوگواره عاشورایی اقوام ایرانی» با هدف معرفی تأثیرگذارترین آیین‌های سوگواری در قالب هنرهای وزین و فاخر از سوی اقوام مختلف سراسر کشور چندی پیش به مدت سه روز در فرهنگسرای فردوس اجرا شد. به زعم برگزار‌کنندگان و مسئولان حاضر در این برنامه، این نوع فرهنگسازی برای سوگینه‌های محرم یکی از اثر بخش‌ترین شیوه‌های اجرا است. همزمان با برپایی ویژه برنامه «سوگواره عاشورایی اقوام ایرانی» برنامه‌های جنبی همچون برپایی نگارگذر به منظور نمایش حرکت امام حسین(ع) از مدینه تا کربلا در قالب عکس، ایستگاه نذر کتاب، نذری پزی سنتی استان‌ها و نمایشگاه نقاشی‌های آیینی استاد علی محمد شیخی اجرا شد.
نمایشگاه نقاشی‌های آیینی استاد علی محمد شیخی، پذیرایی از مردم با نذری‌های سنتی استان‌های مختلف و اجرای زنده و تلفیقی سوگواره اقوام بوشهر، بختیاری و چوپان خوانی استاد عباس‌پور از استان فارس از دیگر برنامه‌های این سوگواری فرهنگی بود
