گزارش از : حمیرا حیدریان جنگ ایران و عراق یکی از پیچیده‌ترین جدال‌های بین‌المللی پس از جنگ جهانی دوم به شمار می‌آید. این جنگ به عنوان الگوی منازعه در عصر افول قدرت ابرقدرت‌ها و ظهور قدرت‌های منطقه‌ای و تحولات انقلابی، از اهمیت نظری قابل توجهی برخوردار است. جنگ ایران و عراق با مشخصه طولانی‌ترین و […]
گزارش از : حمیرا حیدریان
جنگ ایران و عراق یکی از پیچیده‌ترین جدال‌های بین‌المللی پس از جنگ جهانی دوم به شمار می‌آید. این جنگ به عنوان الگوی منازعه در عصر افول قدرت ابرقدرت‌ها و ظهور قدرت‌های منطقه‌ای و تحولات انقلابی، از اهمیت نظری قابل توجهی برخوردار است. جنگ ایران و عراق با مشخصه طولانی‌ترین و پرهزینه‌ترین درگیری نظامی در تاریخ معاصر منطقه خاورمیانه با عنوان طولانی‌ترین جنگ کلاسیک قرن هم از آن یاد می‌شود. کشورهای جهان در قبال این جنگ موضعگیری‌‌های متفاوتی داشتند. به طوری که در دوران جنگ هشت ساله، برخی از دولت‌ها، رویکردی مغایر با قواعد حقوقی و مقررات بین‌المللی و اصول «حفظ صلح» از خود نشان دادند. رویکردی نظامی، تسلیحاتی و اطلاعاتی که روند جنگ را به گونه‌ای دیگر برای نیروهای دوطرف درگیر جنگ رقم زد. با گذشت نزدیک به سه دهه از پایان جنگ مروری داریم بر روند حمایت اطلاعاتی کشورها از عراق در پیشبرد اهداف نظامی در جنگ تحمیلی علیه ایران.
قبل از آغاز جنگ، طبق گزارش فایننشال تایمز در سال 1359 سرویس اطلاعاتی امریکا پیش‌بینی کرد توان نظامی ایران بسرعت از هم فرو خواهد پاشید. بر اساس گزارش این روزنامه، این اطلاعات از طریق کشوری ثالث در اختیار صدام گذاشته شد. در این میان، علاوه بر نقشی که متحدان امریکا مانند مصر، اردن و عربستان بر عهده داشتند، مقامات اطلاعاتی رژیم سابق ایران نیز گزارشی از اوضاع کشور در اختیار عراق قرار دادندکه به اعلام حمایت ضمنی امریکا از حمله عراق به ایران ارزیابی شد. عراق از ابتدای جنگ مورد حمایت اطلاعاتی بسیاری از کشورها از جمله امریکا بود. در واقع، مواضع سیاسی کشورها و اجماع آنان در حمایت از عراق در عرصه کمک اطلاعاتی به این کشور تأثیر داشت. روابط اطلاعاتی عراق و امریکا در طول ۸ سال جنگ، متأثر از اوضاع و عوامل مختلف از نظر کمی و کیفی به سه دوره کلی تقسیم می‌شود.
پروژه آواکس‌ها
با آغاز جنگ، امریکا از پیامدهای جنگ و گسترش آن در منطقه نگرانی داشت. بنابراین در اوایل مهر 1359واشنگتن چهار فروند آواکس را مأمور عملیات در خلیج فارس کرد تا با استفاده از قلمرو عربستان و تحت فرماندهی امریکا اوضاع منطقه را کنترل کند. ارتباط نداشتن امریکا با ایران و عراق و ضرورت مدیریت پیامدهای جنگ ایران و عراق در استفاده امریکا از هواپیماهای آواکس تأثیر بسزایی داشت. در مرحله دوم، دولت ریگان در سال1360 با فروش ۵ فروند آواکس به عربستان موافقت کرد و مجموعاً ۹ فروند از این هواپیما در عربستان مستقر شد که با ناو موشک انداز، رزمناوها و ناوشکن‌های نیروی دریایی امریکا در خلیج فارس و با هواپیماهای اف۱۴ و اف۱۸ مستقر بر عرشه ناوهای هواپیمابر، ارتباط الکترونیک داشتند. در واقع، طرح آواکس‌ها در عربستان محور یک سیستم به هم پیوسته منطقه‌ای بود که ۵۰ میلیارددلار هزینه داشت و اطلاعات ارزشمندی را برای امریکا جمع‌آوری می‌کرد. بعدها صدام صریحاً در اظهاراتی اعلام کرد: «ما در عراق از اطلاعات آواکس‌ها سود برده ایم.» عراقی‌ها همچنین در این مرحله، از برخی اطلاعات متحدان امریکا در منطقه استفاده می‌کردند.
در مرحله سوم، با تحولات جدید در صحنه نظامی جنگ و پیروزی‌های نظامی ایران و شکست ارتش عراق، کمک اطلاعاتی امریکا به عراق آغاز شد. نخستین اقدام امریکا در این زمینه پس از عملیات فتح المبین با این هدف آغاز شد که عراق از قدرت وتوانایی پیش‌بینی تهاجمات ایران برخوردار شود.
آغاز حمایت اطلاعاتی امریکا
کمک اطلاعاتی امریکا به عراق به عنوان یکی از مهم‌ترین نیازمندی‌های این کشور، درصدر موافقتنامه‌های عراق و امریکا در سال 1365 قرار داشت.
باید توجه داشت که از سال 1346 تا چند ماه پس از شروع جنگ تحمیلی، امریکا و عراق روابط سیاسی و دیپلماتیک با یکدیگر نداشتند، بنابراین امریکایی‌ها در اوایل جنگ به صورت رسمی با دولت عراق مرتبط نبودند. پس از اجرای چندین عملیات از سوی ایران، برای امریکایی‌ها مشخص شد که ایران توانایی آزادسازی سرزمین‌های خود را با انجام عملیات نظامی نیروهای مسلح و با بهره‌گیری از توان قدرت ملی و داوطلبانی که از بین مردم ساماندهی شده بودند، دارد. بنابراین امریکا یک اقدام بسیار مهم انجام داد و در زمستان سال ۱۳۶۰، پس از انجام عملیات طریق‌القدس، نام عراق را از فهرست کشورهای حامی تروریسم حذف کرد. این عمل از نظر حقوقی به این معنی است که امریکایی‌ها به صورت رسمی قادر بودند کمک‌های اطلاعاتی و حتی تجهیزات نظامی در اختیار دولت عراق قرار دهند. از همین زمان است که همکاری‌های اطلاعاتی امریکا و عراق آشکار شده و توسعه یافت. با باز شدن راه همکاری امریکا با عراق، یک تاجر ارمنی لبنانی‌الاصل سلاح، مجموعه‌ای از نقشه‌های نظامی نوار مرزی ایران را با مقیاس یک پنجاه هزارم در اختیار عراق قرار داد. لازم به ذکر است که طرح‌های عملیات نظامی بر پایه نقشه‌هایی با این مقیاس صورت می‌گیرد. در پی عملیات طریق‌القدس شهر بُستان در غرب سوسنگرد در استان خوزستان آزاد شد، اما هنوز مناطق وسیع مرزی مانند مناطق جنوب اهواز، خرمشهر و غرب دزفول در اشغال ارتش عراق بود. پس از اینکه ایران عملیات فتح‌المبین را در دوم فروردین ۱۳۶۱ انجام داد و در مناطق غرب دزفول و شوش خود را تا مرز فکه نزدیک کرد، امریکایی‌ها رسماً کمک‌های اطلاعاتی خود را در اختیار عراق قرار دادند.(1)
امریکایی‌ها درباره فعالیت نیروی هوایی ایران اطلاعات ارزشمندی در اختیار عراق قرار می‌دادند. این اطلاعات را آواکس‌های امریکایی مستقر در ریاض جمع‌آوری می‌کردند. روزنامه واشنگتن پست طی گزارشی نوشته بود: «امریکا درباره آرایش نیروهای ایرانی در جبهه‌ها و هدف‌های اقتصادی ایران، اطلاعات ماهواره‌ای در اختیار عراق قرار می‌دهد.»
ویلیام کیسی، از جمله افرادی بود که پیوند اطلاعاتی امریکا و عراق را برقرار می‌ساخت و پیش از اعزام سفیر امریکا به بغداد، یک رئیس تمام وقت برای ایستگاه اطلاعاتی در بغداد مستقر کرده بود که قبل از هر حمله بزرگ عراق در جبهه جنگ یا حمله دیپلماتیک در جبهه سیاسی مورد مشورت صدام قرار می‌گرفت.(2)
بر اساس عملیات سیا رادیو‌های کد‌گذاری شده‌ای دراختیار خلبانان عراقی قرار داده شد تا آنها امکان ارتباط با افسران مستقر در کشتی‌های امریکایی در خلیج فارس را داشته باشند. یک افسر بازنشسته امریکایی در این رابطه می‌گوید: «هدف این بود که هواپیماهای عراقی بر فراز خلیج فارس بتوانند با افسران ما تماس بگیرند. این روابط روزانه باعث شد تا هواپیماهای عراقی بتوانند نفتکش‌ها و کشتی‌های تجاری به مقصد ایران را شناسایی کنند و این امر کمک زیادی به عراقی‌ها در انتخاب اهدافشان می‌کرد.»
پدیده عکس‌های ماهواره‌ای
از اواخر اسفند1361 نخستین نشست اطلاعاتی هیأت اعزامی امریکا به عراق که شامل تیمی سه نفره بود، در عراق برگزار شد. مهم‌ترین بخش آن عکس‌های ماهواره‌ای از اهداف نظامی ومحل استقرار نیروهای ایران بود، به گفته یک نیروی نظامی عراق ماهواره‌ها همه تحرکات ایرانی‌ها را در جبهه‌ها اعم از تانک‌ها، توپ‌ها و… گزارش می‌دادند. در این مرحله، هیچ افسر یا کارمند امریکایی در عراق مستقر نبود، بلکه اطلاعات در جلسات و نشست‌های تبادل اطلاعاتی یا از طریق کشورهای عربی در اختیار عراق قرار می‌گرفت و نیازهای عراق برای آگاهی از آرایش نظامی ایران، تسلیحات، نقل و انتقال و بسیج نیروها واهداف ایران از این طریق تأمین می‌شد. اطلاعات برای دشمن اهمیت فوق‌العاده‌ای پیدا کرد و این مهم از طریق کمک اطلاعاتی امریکا به عراق حل شد. در نتیجه، دشمن در فاصله پس از فتح خرمشهر تا عملیات خیبر امکان رخنه را از ایران گرفت.
کنت تیمرمن محقق و نویسنده امریکایی گفته است: «پیوند ماهواره‌ای در صدر موافقت‌های بلند مدت عراق و امریکا بود. در مورد تحرکات نیروی هوایی ایران نیز اطلاعات با ارزشی در اختیار ارتش عراق قرار می‌گرفت، این اطلاعات را آواکس‌های امریکایی مستقر در ریاض، به کمک پرسنل امریکایی از منطقه نبرد جمع‌آوری می‌کردند. در همین راستا مجتمع پیشرفته و پر هزینه‌ای در بغداد ساخته شد تا اطلاعات مستقیماً از ماهواره دریافت شده و پردازش بهتری از اطلاعات روی عکس‌ها صورت پذیرد.»
سر لشکر وفیق السامرایی (مسئول اسبق بخش ایران در استخبارات عراق) می‌گوید: «این عکس‌ها به گونه‌ای بود که ما براحتی می‌توانستیم تصاویر سربازانی را که در پادگان‌های ایران در حال آموزش هستند مشاهده کنیم. حتی کسی که در رژه، دست و پایش را به اشتباه حرکت می‌داد در این عکس‌ها مشخص بود. هنگامی که کارخانه‌های سیمان را بررسی می‌کردیم، تعداد کیسه‌هایی را که در روی کامیون‌ها قرار داشت به‌راحتی شمارش می‌کردیم، در عین حال ماهواره‌ها نتایج حملات هوایی و موشکی را نیز گزارش می‌دادند. مرحله دیگری از همکاری اطلاعاتی عراق و امریکا متعاقب تحول سیاسی و نظامی در دو صحنه جنگ ایران و عراق با عملیات خیبر و شکست امریکا و اسرائیل در لبنان آغاز شد. سفر رامسفلد، نماینده ویژه ریگان رئیس جمهوری وقت امریکا، به عراق و مذاکراتی که صورت گرفت زمینه تجدید روابط امریکا وعراق و گسترش و تعمیق روابط اطلاعاتی دو کشور را ایجاد کرد، چنان که برای نخستین بار افسران رابط در سفارت امریکا در بغداد مستقر شدند و فعالیت خود را آغاز کردند. علاوه بر تصاویر ماهواره‌ای که همچنان در اختیار عراق بود، گزارش‌های هفتگی و گاه دو گزارش در هفته و گاهی حتی گزارش‌های تقریباً روزانه درباره تحرکات نیروهای ایرانی با استفاده از ماهواره و دستگاه‌های بی‌سیم جاسوسی استراتژیک و سایر وسایل فنی و منابع انسانی در اختیار عراق قرار می‌گرفت.
انگلیس و عربستان وتونل پولادین
در خرداد 1361 صدام تصمیم گرفت برنامه پر هزینه ساخت شبکه پناهگاه‌های زیر زمینی را به اجرا بگذارد تا بتواند منابع استراتژیک خود را از خطر حملات هوایی مصون بدارد. بر این اساس شرکت‌های انگلیسی طرحی را ارائه کردند که به موجب آن برای 48 هزار سرباز پناهگاه امن ساخته می‌شد. هر پناهگاه تونل پولادین داشت و می‌توانست تا 1200 نفر را در خود جای دهد. یکی از آنها در کنار کاخ ریاست جمهوری بنا شده بود و پر از تجهیزات الکترونیکی، کامپیوتر، تله پرینت و شبکه‌های ارتباطی بود و دفتر صدام را با تمام نقاط عراق در تماس دائم قرار می‌داد.
حفاظت از این پناهگاه به گونه‌ای بود که اگر کسی به داخل آنها رخنه می‌کرد دوربین‌های ویدئویی او را می‌دیدند و مسلسل‌های خودکار نصب شده روی دیوارها بر سر و روی او گلوله می‌باریدند. در راستای همین همکاری‌ها شرکت مارکنی انگلیس فرستنده‌های مایکروویو نظامی در اختیار عراق قرار داد و شرکت راکال نیز متعهد شد تا کارخانه تولید پیشرفته‌ترین رادیوی نظامی جهان را به نام جاگوار در عراق احداث کند.
همچنین مجله ژون آفریک مورخ19خرداد 1361نوشت: «زمامداران عربستان درست یک ماه مانده به شروع جنگ، هنگام استقبال از صدام به وی هدیه شاهانه‌ای دادند و آن گزارشی بود که از سوی دستگاه‌های سری امریکا تهیه شده بود و در آن اوضاع اقتصادی، اجتماعی و نظامی ایران تشریح شده بود. علاوه بر آن اطلاعات دقیقی درباره وضعیت ارتش ایران، تعداد نفرات آن، مواضع و تجهیزات قابل بهره‌برداری آن و اطلاعات مختلف دیگر را که بسیار محرمانه بود به او منعکس کردند. خلاصه آنکه یک نقشه کامل تهاجم تهیه شده بود. ابعاد همکاری و کمک‌های اطلاعاتی کشورها به عراق همچنان پنهان است و تنها بعضی مواقع به پاره‌ای از موارد آن به صورت محدود اشاره شده است.
پی‌نوشت‌ها:
1- حسین علایی سایت تاریخ ایرانی
2- درودیان، محمد، پایان جنگ، سیری در جنگ ایران و عراق، تهران: انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
