نویسنده ” حمید قزوینی*

1) انسان از بدو خلقت، پرسشگر آفریده شد و این ویژگی ارتباط مستقیمی با فطرتش داشت. طبیعتاً به میزانی که افراد، پرسش‌های بیشتری دارند، به همان میزان از استعداد بیشتر برای رشد برخوردارند. روانشناسان معتقدند پرسش نشانه نوعی کمال و حرکت در مسیر تعالی است. پرسش، به دنبال کشف امر واقع و ابزار جمع آوری اطلاعات یا فرآیندی برای رسیدن به حقیقت است. بر این اساس وجود پرسش در یک جامعه، نشانه پویایی است و نباید کسی را به خاطر آن سرزنش کرد.
از سوی دیگر پرسش، اگرچه نوعی نادانی را حکایت می‌کند، اما بنیان آن با دانایی و علاقه به کشف مجهولات، پیوندی عمیق دارد. درحقیقت زمانی که پرسش در ذهن ایجاد‌ می‌شود، فرد پرسشگر به بی اطلاعی و جهل خود واقف شده و رفع آن را در دستور کار قرار می‌دهد.
بدیهی است پدیده های بزرگ سیاسی و اجتماعی به میزانی که توجه مردم را به خود معطوف کرده و بر سرنوشت آن ها تاثیر گذاشته اند بیشتر در کانون توجه خواهند بود.
جنگ هشت ساله رژیم عراق علیه ایران یکی از این پدیده هاست که درباره چگونگی آغاز و نحوه تداوم آن تا پذیرش قطعنامه 598 پرسش های زیادی مطرح است. بالطبع مواجهه با این پرسش ها نباید با رنگ ها و انگ های سیاسی مواجه شوند و همه کسانی که در مسند مسئولیت و یا در مقام پژوهشگر دفاع مقدس هستند باید از این پرسش ها استقبال کنند. چه بسا پرسش امروز به دلیل عدم پاسخگویی درست و یا برخورد نا متعارف، تبدیل به اشتباهات تاریخی شود که در آینده امکان پاسخگویی به آن ها فراهم نیست.

2) در دهه‌های اخیر انواع جدیدی از تاریخنگاری به مراکز پژوهشی راه یافته که در تاریخنگاری دفاع مقدس کمتر به آن‌ها توجه شده و اغراق نیست اگر گفته شود که غلبه تاریخنگاری دفاع مقدس با تاریخ نظامی و تاریخ رزم بوده است. یعنی در بیشتر آثار منتشر شده به چگونگی شکل‌گیری عملیات‌ها و رویدادهای نظامی توجه شده است.( صرف نظر از اینکه همین بخش هم با ضعف‌های جدی مواجه است) این درحالیست که دفاع مقدس در ارتباط مستقیم با سایر عرصه‌ها بوده و ضروریست نگاهی وسیع و فراگیر به آن داشت. مثلاً تاریخ دفاع مقدس ارتباطی نزدیک با تاریخ اجتماعی دارد. تاریخ اجتماعی یکی از گرایش‌های علم تاریخ است که گستره وسیعی از زندگی انسان‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد و به پژوهش در عرصه‌های اجتماعی می‌پردازد.

3) گونه دیگری که در تاریخنگاری معاصر باید به آن اشاره کرد، تاریخ فرهنگی است. این رشته از دهه هفتاد میلادی گسترش یافت، اما در ایران چندان مورد توجه قرار نگرفته است. تاریخ فرهنگی، تلاش می‌کند با رویکردی بین رشته‌ای، تاریخ و فرهنگ را با یکدیگر و در تعامل با هم ببیند. از این رو، تاریخ فرهنگی دانشی است که از علوم مربوط به فرهنگ، شامل تاریخ، انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی، مطالعات فرهنگی و امثال این ها همراه با تاریخ استفاده می‌کند. بر این اساس می‌توان گفت که تاریخ فرهنگی بیشترین ظرفیت را برای ورود به مباحث مرتبط با حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی دفاع مقدس دارد. مثلاً پس از گذشت نزدیک به سی سال از پایان جنگ تحمیلی، پژوهشی جامع در حوزه روانشناسی اجتماعی مردم ایران در مقطع دفاع مقدس انجام نشده. یا ویژگی‌های فرهنگی، اجتماعی و فردی رزمندگان از طبقات مختلف اجتماعی و در یگان‌های متعدد نظامی و غیر نظامی تحلیل و بررسی نشده است.

4) یکی دیگر از حوزه‌های مغفول، بررسی نقش و عملکرد دستگاه‌های دولتی زمان جنگ است. این حوزه که بخش مهمی از آن با تاریخ اقتصادی مرتبط است، می‌تواند به تاریخ اجتماعی و تاریخ فرهنگی نیز نزدیک شده و منابع مهمی را برای آنان فراهم آورد.
متاسفانه این غفلت تا آنجاست که خاطرات مسئولان دولت زمان جنگ، در اولویت‌های ضبط و انتشار قرار ندارد. در موارد متعددی می توان مشاهده نمود که خاطرات ده‌ها نفر که شباهت زیادی هم به هم دارند و حتی به دفعات از سوی مراکز مختلف ضبط و منتشر شده، از خاطرات یک استاندار منطقه جنگی مهمتر جلوه می‌کند. این درحالیست که موضوعات فراوانی در این زمینه مطرح است که حتی می‌تواند تاریخ نظامی را تکمیل کرده و از ابعاد گسترده تری برخوردار نماید.

*پژوهشگر تاریخ

عضو شورای مرکزی مجمع نیروهای خط امام