دکتر حسین پاینده*

استاد نظریه و نقد ادبی دانشگاه علامه طباطبایی

«تاریخ فردی» موضوعی است که اغلب در روانکاوی مورد بررسی قرار می‌گیرد به تعبیری مقصود از «تاریخ فردی»، گذشته‌ای سپری شده ‌است؛ گذشته‌ای که به رغم سپری شدنش با نشانه‌های روان رنجوری در زمان حال همچنان استمرار دارد و بیمار را آزار می‌دهد. فروید در یکی از پژوهش‌ها و نظریه‌پردازی‌هایش با طرح مفهوم «انتقال»، استدلال کرد که بیمار در زمان درمان، رویدادهای مهم و اثرگذار دوران کودکی خود را یک‌بار دیگر و این‌بار در ارتباط خود با روانکاو احیا و تکرار می‌کند.

در روانکاوی فرویدی اعتقاد بر این است که تشخیص درست میسر نمی‌شود مگر اینکه روانکاو تاریخچه‌ای از زندگی «تحلیل‌شونده» را از کودکی تا زمان واپسرانی آن خاطرات و تجربیات بشناسد. در همین توضیح کوتاهی که ارائه شد، کلیدواژه‌ای مرتب تکرار می‌شود و آن «گذشته» است، به عبارتی تمام روانکاوی در رابطه با «گذشته» است و اینکه سایه سنگین گذشته بر تمام مراحل بعدی زندگی‌ باقی می‌ماند.
نحله‌های دیگری از روانکاوی هم به گذشته بسیار توجه دارند و درمان را از راه پرتو انداختن بر گذشته دنبال می‌کنند؛ برای مثال ژاک لاکان به تبعیت از فروید اعتقاد دارد درمان روانکاوانه عبارت است از «بازسازی تاریخچه‌ای از تحولات روانی بیمار». از نظر لاکان، چنین درمانی میسر نمی‌شود مگر اینکه روانکاو بتواند مقطعی از زمان حال را به مقطعی از زمان گذشته در زندگی بیمار ربط دهد. از منظری می‌توان گفت تحلیل لاکانی هم امتداد و بسط دیدگاهی است که فروید در تک‌نگاری خودش ایده‌پردازی کرده ‌بود.
واقعیت این است که «تاریخ» و «روانکاوی» به یکدیگر شباهت‌های بسیار دارند چون هر دو این دیسیپلین‌ها در پی بازیابی گذشته‌ هستند؛ تاریخدان می‌‌کوشد گذشته تاریخی یک ملت را بازسازی کند تا از این طریق پرتو روشنی بر حال و روز فعلی آن ملت بیندازد، از طرفی روانکاو نیز با مشخص‌کردن زوایای تاریک ضمیر ناخودآگاه بیمار، می‌کوشد تا به درکی از وضعیت کنونی بیمار برسد. در هر دو رشته، «گذشته» شالوده‌ای برای فهم «اکنون» است. رفتارهای کنونی یک ملت را می‌توان نشأت گرفته از تاریخی دانست که فراتر از میل و انتخاب آگاهانه شکل گرفته است و تأثیرات عمیقش بر روان جمعی آحاد ملت باقی مانده ‌است؛ همان‌طور که روانکاوی هم اعتقاد دارد که خاستگاه رفتارهای روحی و روانی هر فردی را باید در گذشته‌ای جست‌‌وجو کرد که به ناخودآگاه بیمار، واپس رانده شده است و اثرات ماندگار و تعیین‌‌کننده‌اش در زندگی بیمار باقی است.
از طرفی روانکاوی یک نوع «باستان‌شناسی» نیز هست. باستان‌شناس سطح پیدای خاک را آرام آرام با مشقت و در یک فرآیند طولانی کنار می‌زند تا  به خرابه‌هایی که در نگاه اول دیده نمی‌شود، دست‌یابد. فرآیند درمان روانکاوانه هم همین است؛ کنار زدن مقاومت‌ها، راه‌بردن به ضمیر ناخودآگاه و پی‌بردن به رویدادهایی که اثرات و نشانه‌های آن در اعماق روان ما جای گرفته ‌است. باستان‌شناس هم با گذشته سر و کار دارد و می‌خواهد آن گذشته را بازسازی کند. هدف باستان‌شناس هم این است که آنچه را امروز راجع به گذشته نمی‌دانستیم را بر ما آشکار کند.  واقعیت این است که  همه این دیسیپلین‌ها؛ «تاریخ»، «باستان‌شناسی» و «روانکاوی» با یک حلقه مشترک به هم پیوند می‌خورند و آن «جست‌وجو در گذشته»‌ است.

٭مکتوب حاضر متن ویرایش و تلخیص شده «ایران» از سخنرانی دکتر حسین پاینده با عنوان «تاریخ و روانکاوی» است که در تاریخ 6 آبان ماه در مرکز روانکاوی سیاووشان با همکاری پژوهشکده تاریخ اسلام برگزار شد.